BÁO CHÍ, giao-duc

Học cùng AI: Tận dụng hay phụ thuộc

(Ký sự từ một người làm truyền thông, dạy truyền thông, và có những người bạn AI vừa thông minh vừa… đáng lo ngại)

Một buổi sáng tháng ba, tôi lướt qua một loạt bài viết trên mạng và nhận ra một điều thú vị: ngày càng nhiều nội dung có cùng một kiểu diễn đạt, cùng một giọng văn… giống nhau đến lạ. Tò mò, tôi thử dán một đoạn vào ChatGPT và ngay lập tức nhận được phản hồi:

“Câu này có vẻ giống với nội dung mà tôi có thể tạo ra!”

Và thế là tôi hiểu ra: AI không chỉ đang hỗ trợ con người sáng tạo, mà còn dần thay họ suy nghĩ.

Có một sự thật mà chúng ta phải thừa nhận: AI đã không còn là một công nghệ xa lạ, mà đã thâm nhập vào từng ngóc ngách của cuộc sống. Nó không chỉ thay đổi cách chúng ta làm việc, học tập, mà còn tác động mạnh mẽ đến cách con người tư duy và sáng tạo. Quan trọng nhất, AI đang dần trở thành một người bạn đồng hành – nhưng liệu chúng ta có đang tận dụng nó đúng cách, hay đang để nó dần kiểm soát mình?

AI đã xuất hiện trong cuộc sống của chúng ta như thế nào?

Nếu một ngày bạn thử theo dõi mọi hoạt động của mình, bạn sẽ nhận ra rằng AI đã có mặt ở khắp mọi nơi.

  • Bạn mở mắt buổi sáng và thấy một loạt thông báo trên điện thoại – các thuật toán AI của Facebook, TikTok, YouTube đã sắp xếp nội dung phù hợp nhất với sở thích của bạn.
  • Bạn bật Spotify lên và thấy danh sách nhạc được đề xuất theo tâm trạng sáng sớm của bạn.
  • Bạn đặt một chiếc taxi công nghệ, chiếc xe sử dụng AI để tính toán tuyến đường nhanh nhất.
  • Bạn tìm kiếm một địa điểm ăn sáng trên Google, AI sẽ gợi ý nơi phù hợp nhất dựa trên thói quen ăn uống của bạn.

Có thể bạn không nhận ra, nhưng AI đã thay đổi cách bạn lựa chọn, quyết định và thậm chí cả những suy nghĩ của bạn. Nhưng điều đáng chú ý hơn cả là AI không chỉ tác động đến đời sống cá nhân mà còn đang tạo ra một cuộc cách mạng trong giáo dục.

AI và giáo dục: Giải pháp hay thách thức?

Có một câu hỏi mà tôi nhận được rất nhiều từ các đồng nghiệp: “AI có làm giáo dục tốt hơn không?” Câu trả lời là: Có. Nhưng nó cũng mang đến những thách thức lớn.

1. AI giúp cá nhân hóa việc học

Trước đây, một giáo viên phải giảng bài cho cả lớp với cùng một tốc độ, bất kể học sinh có theo kịp hay không. Ngày nay, với AI, việc học trở nên cá nhân hóa hơn bao giờ hết. Những nền tảng như Duolingo, Coursera hay Khan Academy sử dụng AI để phân tích điểm mạnh, điểm yếu của người học, từ đó điều chỉnh bài giảng phù hợp với từng cá nhân.

2. AI là trợ giảng 24/7

Với các công cụ như ChatGPT, sinh viên có thể hỏi đáp bất cứ lúc nào, không cần đợi giáo viên. AI không chỉ giúp tìm kiếm thông tin mà còn có thể giải thích các khái niệm một cách chi tiết, giúp sinh viên hiểu bài nhanh hơn.

3. AI giúp giáo viên tiết kiệm thời gian

Giáo viên có thể sử dụng AI để tạo đề thi, chấm bài, kiểm tra đạo văn, và thậm chí là soạn giáo án. Các công cụ như Gradescope có thể chấm điểm tự động, giúp giáo viên tập trung vào việc giảng dạy thay vì làm các công việc hành chính.

Nhưng…

Nếu AI giúp việc học trở nên dễ dàng hơn, vậy đâu là vấn đề? Vấn đề nằm ở chỗ, khi cái gì cũng có sẵn, con người dễ trở nên lười suy nghĩ.

Sống cùng AI: Làm thế nào để không bị AI “xóa sổ”?

Nếu AI là một con dao hai lưỡi, thì cách chúng ta sử dụng nó sẽ quyết định tương lai của chính mình. Thay vì để AI làm hộ tất cả mọi thứ, hãy học cách sử dụng nó như một công cụ để nâng cao khả năng tư duy và sáng tạo. Dưới đây là một số nguyên tắc để sống cùng AI một cách hiệu quả.

1. AI không thay thế tư duy con người, nó chỉ là người bạn đồng hành

Thay vì sao chép nội dung từ AI, hãy tận dụng nó như một công cụ hỗ trợ để mở rộng tư duy và cải thiện kỹ năng cá nhân. AI có thể giúp bạn tìm ý tưởng, kiểm tra lỗi sai, cung cấp góc nhìn đa chiều hoặc hỗ trợ phân tích dữ liệu, nhưng nó không thể thay thế quá trình tư duy của bạn. Điều quan trọng là biết cách đặt câu hỏi đúng để khai thác tối đa lợi ích mà AI mang lại.

Thay vì đặt một yêu cầu đơn giản như “Viết giúp tôi một bài luận về truyền thông,” hãy thử những câu hỏi mở rộng giúp bạn hiểu sâu hơn về chủ đề:

  • “Những yếu tố nào tạo nên một bài luận truyền thông thuyết phục, và tôi nên phát triển lập luận theo hướng nào?”
  • “Trong lĩnh vực truyền thông, có những nghiên cứu nào về tác động của mạng xã hội đối với hành vi người dùng mà tôi có thể tham khảo?”
  • “Hãy liệt kê các trường hợp thực tế trong đó một chiến dịch truyền thông thành công nhờ tận dụng tâm lý hành vi của khán giả.”

Bằng cách đặt câu hỏi chi tiết hơn, bạn không chỉ nhận được thông tin hữu ích mà còn rèn luyện khả năng tư duy phản biện, từ đó chủ động kiểm chứng và đào sâu vấn đề.

Hãy xem AI như một người bạn đồng hành trên hành trình khám phá tri thức, giúp bạn khai mở những góc nhìn mới và tiếp cận vấn đề theo nhiều cách khác nhau. Khi biết cách khai thác AI một cách chủ động, bạn sẽ không chỉ học nhanh hơn mà còn học sâu hơn, phát triển khả năng phân tích thay vì chỉ tiêu thụ thông tin một cách thụ động.

2. Luôn kiểm tra lại thông tin từ AI

AI không phải lúc nào cũng đúng. Dù có khả năng xử lý thông tin nhanh chóng và đưa ra câu trả lời có vẻ thuyết phục, nhưng bản chất của AI vẫn chỉ là một hệ thống mô hình hóa dựa trên dữ liệu sẵn có, chứ không phải một thực thể có tư duy hay tri thức thực sự.

Thứ nhất, AI có thể tạo ra thông tin sai lệch hoặc thiếu chính xác do dựa vào dữ liệu đầu vào chưa được kiểm chứng. Nhiều mô hình AI như ChatGPT không có khả năng phân biệt nguồn đáng tin cậy với thông tin giả mạo, mà chỉ tổng hợp và diễn đạt lại theo cách dễ hiểu. Nếu một thông tin sai được lặp đi lặp lại nhiều lần trên mạng, AI có thể coi đó là sự thật và trình bày nó một cách rất tự tin.

Thứ hai, AI không có cơ chế xác thực thực tế. Nó không thể kiểm tra nguồn tin tức, không thể đối chiếu với bằng chứng cụ thể, và cũng không có khả năng suy luận logic như con người. Điều này dẫn đến hiện tượng “hallucination” – khi AI tự bịa đặt thông tin nhưng vẫn diễn đạt với giọng điệu đầy thuyết phục. Đã có không ít trường hợp AI tạo ra các trích dẫn học thuật không tồn tại, cung cấp số liệu không có nguồn gốc, hoặc thậm chí gán ghép phát ngôn cho những người chưa từng nói chúng.

Thứ ba, nếu con người phụ thuộc quá mức vào AI mà không kiểm tra lại thông tin, những sai sót nhỏ có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng. Trong môi trường học thuật, điều này có thể làm giảm chất lượng tư duy phản biện và dẫn đến việc truyền bá thông tin sai lệch. Trong lĩnh vực truyền thông, nó có thể gây ra tin giả và làm mất uy tín của người sử dụng. Trong kinh doanh, những quyết định dựa trên dữ liệu sai có thể dẫn đến tổn thất lớn.

Vì vậy, AI là một công cụ hữu ích, nhưng nó không phải là một nguồn tri thức tuyệt đối. Thay vì tin tưởng mù quáng, chúng ta cần phát triển tư duy kiểm chứng, biết cách đánh giá độ tin cậy của thông tin và sử dụng AI như một người trợ lý, chứ không phải một người ra quyết định thay thế.

3. Tập trung vào sáng tạo – thứ mà AI không thể thay thế

AI có thể mô phỏng phong cách thơ của Shakespeare, nhưng nó không thể mang theo những rung động thật sự của một trái tim đầy trải nghiệm. AI có thể viết nhạc, nhưng nó không thể truyền tải nỗi buồn day dứt như Beethoven hay sự mộng mơ đầy chất thơ trong giai điệu của Trịnh Công Sơn. Bởi lẽ, sáng tạo không chỉ là việc sắp xếp câu chữ hay nốt nhạc theo công thức, mà là sự kết tinh của cảm xúc, ký ức và những trải nghiệm cá nhân độc nhất.

AI có thể học được ngôn từ, nhưng nó không biết yêu. Nó có thể phân tích hàng triệu tác phẩm nghệ thuật, nhưng nó chưa bao giờ tự mình ngắm hoàng hôn và cảm thấy lòng chùng xuống. Nó có thể ghép nối những câu chữ tinh tế, nhưng nó không biết thế nào là một khoảnh khắc rung động từ sâu thẳm tâm hồn.

Điều làm nên giá trị của con người chính là khả năng cảm nhận, sáng tạo và biến mọi thứ xung quanh thành những điều có ý nghĩa. Đó là thứ AI có thể mô phỏng, nhưng không bao giờ thực sự sở hữu. Và nếu chúng ta đánh mất đi khả năng sáng tạo của mình vì quá phụ thuộc vào AI, thì chúng ta đang để một cỗ máy quyết định những gì đáng để cảm nhận, thay vì tự mình khám phá và tạo ra những giá trị mới.

4. Học cách đặt câu hỏi thông minh

Một trong những kỹ năng quan trọng nhất trong thời đại AI không phải là ghi nhớ thật nhiều kiến thức, mà là biết cách đặt câu hỏi đúng. Khi thông tin có sẵn ở khắp mọi nơi, điều quan trọng không phải là bạn biết gì, mà là bạn biết hỏi gì để tìm ra câu trả lời giá trị nhất.

Nếu bạn chỉ đặt những câu hỏi đơn giản, bạn sẽ nhận được câu trả lời hời hợt. Nhưng nếu bạn biết cách khai thác AI thông minh, bạn có thể biến nó thành một công cụ mạnh mẽ giúp bạn mở rộng tư duy và khám phá sâu hơn.

Thay vì hỏi “AI có thể viết giúp tôi một bài luận về tác động của truyền thông?”, hãy thử những cách tiếp cận khác:

  • “Những góc nhìn nào thường bị bỏ qua khi phân tích tác động của truyền thông đối với xã hội?”
  • “Có nghiên cứu nào gần đây về cách mạng xã hội ảnh hưởng đến hành vi con người mà tôi có thể tham khảo?”
  • “Làm thế nào để viết một bài luận thuyết phục về truyền thông mà không rơi vào những quan điểm sáo rỗng?”

Một câu hỏi tốt không chỉ giúp bạn có câu trả lời chính xác hơn, mà còn giúp bạn phát triển tư duy phản biện, đặt nền tảng cho việc học tập và nghiên cứu sâu sắc hơn. Trong thời đại AI, giá trị của con người không nằm ở việc biết nhiều, mà nằm ở việc biết hỏi để khai thác tri thức một cách thông minh và hiệu quả.

5. Đừng quên trải nghiệm thực tế

Dù AI có mạnh mẽ đến đâu, nó cũng không thể thay thế những trải nghiệm thực tế của con người. Bạn có thể yêu cầu AI mô tả một buổi chiều hoàng hôn ở Paris, nhưng nó sẽ không bao giờ cho bạn cảm giác se lạnh của làn gió đầu thu lướt qua trên đại lộ Champs-Élysées hay mùi thơm của một tách espresso vừa pha bên lề đường Montmartre.

AI có thể tổng hợp thông tin về một địa điểm, một sự kiện hay một nền văn hóa, nhưng nó không thể cảm nhận sự háo hức của một người lần đầu tiên đặt chân đến một vùng đất mới, hay sự ngỡ ngàng khi vô tình lạc vào một con phố nhỏ với những quán ăn địa phương ấm cúng. Những điều đó chỉ có thể đến từ trải nghiệm thật sự, từ những va chạm với thế giới thực, từ việc quan sát, lắng nghe và cảm nhận bằng chính giác quan của bạn.

Hãy sử dụng AI như một công cụ giúp bạn tìm hiểu, lập kế hoạch và khám phá tri thức, nhưng đừng để nó thay thế những khoảnh khắc quý giá mà chỉ có cuộc sống thực mới mang lại. Công nghệ có thể hỗ trợ bạn học hỏi nhanh hơn, nhưng chính những trải nghiệm cá nhân mới là thứ làm nên con người bạn.

AI không phải kẻ thù, nhưng cũng không phải vị cứu tinh

AI đã xâm lấn Trái Đất, nhưng nó không phải là một mối đe dọa nếu chúng ta biết cách sử dụng nó đúng đắn. Nó có thể là một công cụ mạnh mẽ giúp con người làm việc hiệu quả hơn, học tập nhanh hơn, nhưng nó cũng có thể làm con người trở nên lười biếng và mất đi tư duy sáng tạo.

Thế nên, câu hỏi không phải là “AI sẽ thay thế con người?” mà là “Con người sẽ sử dụng AI như thế nào?”

AI có thể là trợ lý, là công cụ, là đồng hành – nhưng nó không thể thay thế được những gì làm nên con người: tư duy, sáng tạo, cảm xúc. Nếu bạn biết cách tận dụng AI đúng cách, bạn sẽ không bao giờ bị “xóa sổ” trong kỷ nguyên công nghệ này.

Bình luận về bài viết này