Trong kỷ nguyên siêu kết nối, khi mỗi người đều mang theo “thiết bị truy cập” mỗi khi tỉnh giấc, việc phân biệt giữa đúng – sai, thật – giả trên Internet đã trở thành một kỹ năng sống còn. Thế nhưng nghịch lý thay, thế hệ Gen Z – nhóm người sinh ra và lớn lên trong kỷ nguyên kỹ thuật số – lại được xem là nhóm người “cả tin” nhất. Trong bài viết “How Gen Z Became the Most Gullible Generation” trên Politico Magazine, nhà báo Catherine Kim đã đặt ra câu hỏi đáng giá: làm sao một thế hệ sinh ra trong thời đại công nghệ lại trở thành nạn nhân của những thuật toán mà chính họ tưởng đã nắm trong tay?

Sự cả tin đến từ thuật toán quyền lực

Bài viết cũng đã trích dẫn nhiều nghiên cứu để cho thấy Gen Z chính là nhóm đối tượng dễ bị tin giả tác động nhất hiện nay. Một trong những ví dụ điển hình là nghiên cứu từ Đại học Stanford năm 2021: các nhà nghiên cứu cho 3.446 học sinh trung học tại Mỹ xem một đoạn video từng lan truyền mạnh mẽ trên Facebook, được cho là ghi lại cảnh gian lận bầu cử tại Mỹ vào năm 2016. Tuy nhiên, video này thực tế được quay tại Nga trong một buổi diễn tập bầu cử địa phương. Cảnh tượng hàng loạt phiếu bầu bị nhét vào thùng phiếu đã khiến nhiều người hiểu nhầm rằng đây là bằng chứng gian lận tại Mỹ. Điều gây sốc là chỉ có 3 học sinh – chưa đến 0,1% – phát hiện ra sự thật sau khi tra cứu nguồn gốc video.

Trong một bài kiểm tra khác, học sinh được yêu cầu đánh giá mức độ tin cậy của một trang web chuyên đăng bài phủ nhận biến đổi khí hậu. 96% không nhận ra trang này có liên hệ mật thiết với ngành công nghiệp dầu khí – bên hưởng lợi trực tiếp từ việc phủ nhận biến đổi khí hậu. Những kết quả này phơi bày một điểm yếu nghiêm trọng: các bạn trẻ có thể thành thạo công cụ tìm kiếm, nhưng thiếu năng lực phân tích và phản biện trước thông tin.

Công cụ MIST (Misinformation Susceptibility Test) – bài kiểm tra đánh giá khả năng miễn nhiễm với tin giả do Đại học Cambridge phát triển – tiếp tục khẳng định sự dễ tổn thương của Gen Z. Trong đợt khảo sát tháng 4-2023, chỉ 11% người dưới 30 tuổi trả lời đúng từ 16/20 câu hỏi, trong khi có đến 36% người trên 65 tuổi đạt điểm cao. Điều này cho thấy kỹ năng phân biệt tin thật – giả của người trẻ đang ở mức báo động.

Điều đáng nói là tình trạng này không chỉ xảy ra ở Mỹ. Nghiên cứu phối hợp giữa Đại học Cambridge và Đại học British Columbia trên hơn 66.000 người ở 24 quốc gia đã cho thấy kết quả tương tự: Gen Z là thế hệ dễ bị ảnh hưởng bởi tin giả nhất. Tuy nhiên, nghịch lý thú vị là Gen Z lại là nhóm nhận thức rõ nhất điểm yếu của mình. Họ biết rằng họ dễ bị thao túng – và điều đó mở ra một cánh cửa cho sự thay đổi nếu được giáo dục đúng cách.

Đắm đuối trong Vòng lặp Mạng Xã Hội

Không thể phủ nhận rằng Gen Z ăn, ngủ, sống cùng mạng xã hội. 63% Gen Z đọc tin tức qua mạng xã hội ít nhất một lần mỗi tuần. Đáng chú ý, 45% người trong độ tuổi 18–29 thường xuyên tiếp cận tin tức qua TikTok – một nền tảng không hề được thiết kế để phục vụ báo chí hay kiểm chứng sự thật.

Một nghịch lý hiện ra: người dùng mạng xã hội càng nhiều, khả năng phân biệt tin giả càng kém. Kết quả từ bài kiểm tra MIST cho thấy chỉ 15% người dùng mạng trên 9 tiếng mỗi ngày đạt điểm cao. Trong khi đó, những người dùng dưới 2 tiếng/ngày có tỷ lệ điểm cao gấp đôi.

Nguy hiểm hơn, chính thuật toán của các nền tảng mạng xã hội đang “nuôi dưỡng” sự cả tin này. Các nội dung được gợi ý không nhằm mục đích mở rộng thế giới quan mà để giữ người dùng càng lâu càng tốt. Chính cơ chế “cá nhân hóa” này khiến người dùng bị nhốt trong bong bóng thông tin, chỉ tiếp xúc với những gì họ muốn tin – chứ không phải sự thật khách quan. Đây là một môi trường thông tin “ngon miệng” nhưng nghèo nàn, nơi thuyết âm mưu và tin giả dễ dàng phát triển mạnh mẽ.

Báo cáo từ Đại học Cambridge cũng chỉ ra: những người nhận tin tức từ Snapchat, TikTok, Instagram và Truth Social là nhóm có điểm MIST thấp nhất. Ngược lại, những người theo dõi các nguồn báo chí truyền thống như AP, NPR, Axios có tỷ lệ điểm cao vượt trội.

Góc nhìn Truyền Thông: Khi niềm tin bị bẻ gãy

Hện tượng Gen Z dễ tin tin giả không chỉ đơn thuần là vấn đề kỹ năng cá nhân – mà là biểu hiện của một cuộc khủng hoảng niềm tin sâu rộng. Trong kỷ nguyên hậu sự thật (post-truth), cảm xúc được đặt cao hơn lý trí. Một video từ người lạ trông có vẻ chân thành trên TikTok có thể tạo ra nhiều niềm tin hơn cả một bản tin được kiểm chứng bởi đội ngũ phóng viên chuyên nghiệp.

Một khảo sát do Gallup và Walton Family Foundation thực hiện năm 2023 cho thấy chỉ 16% Gen Z thực sự tin tưởng truyền thông. Họ cho rằng báo chí có thiên kiến, bị thao túng bởi quyền lực hoặc không gần gũi với đời sống thật. Trong khi đó, họ lại tin vào những người “trông có vẻ thật” – điều vốn rất nguy hiểm khi xét đến khả năng dựng dựng hình ảnh trên mạng xã hội.

Ngoài ra, hệ thống giáo dục hiện tại cũng góp phần khiến Gen Z dễ bị dẫn dắt. Theo giáo sư Joel Breakstone (Stanford), học sinh thường được dạy cách đọc kỹ một nguồn, thay vì học cách tra cứu và kiểm chứng chéo từ nhiều nguồn độc lập. Điều này khiến các em lầm tưởng rằng giao diện đẹp, tên miền chuyên nghiệp, hoặc một phần giới thiệu nghe có vẻ khoa học là đủ để tin cậy – trong khi sự thật có thể nằm ở nơi khác.

Tư duy phản biện: Vũ khí mất tích Trong kỷ nguyên số

Nếu phải chỉ ra một kỹ năng cốt lõi cần thiết cho Gen Z để sống sót trong thời đại này, đó chính là tư duy phản biện. Tư duy này không đến từ việc “tránh xa mạng xã hội”, mà đến từ việc biết cách sử dụng công cụ đúng đắn: đặt câu hỏi, tra cứu chéo, hoài nghi đúng lúc và tỉnh táo khi thông tin quá hợp với mong muốn của mình.

Giáo sư Sam Wineburg, người đồng tác giả nghiên cứu Stanford, nhấn mạnh: “Lũ trẻ hoàn toàn có thể học được. Vấn đề là chúng ta có dạy các em đúng cách hay không.” Điều này đòi hỏi sự thay đổi không chỉ trong lớp học, mà cả trong cách báo chí, nhà sản xuất nội dung, và người lớn chúng ta tương tác với giới trẻ.

Nếu Gen Z là thế hệ cả tin nhất, thì có lẽ cũng chính họ sẽ là thế hệ đầu tiên nhận thức rõ ràng nhất về sự dễ tổn thương đó – và chọn cách thay đổi. Nhưng điều đó chỉ xảy ra khi truyền thông và giáo dục cùng bắt tay để trao cho họ công cụ, chứ không chỉ là cảnh báo. Chúng ta cần hướng tới một tương lai nơi Gen Z không chỉ biết đọc tin – mà biết phân biệt, phản biện và chọn lọc.

Một lời thức tỉnh cho kỷ nguyên số

Những đứa trẻ GenZ, rồi Alpha, Beta, sinh ra cùng công nghệ thậm chí được nhắc đến là thế hệ ra đời cùng Smart phone hay tablet. Nhưng hãy nhớ rằng, không phải cứ lớn lên cùng công nghệ là hiểu bản chất của công nghệ. Cái bẫy của thời đại này không nằm ở những gì ta không biết, mà nằm ở những gì ta tin là mình biết – nhưng thực ra lại sai. Mỗi cú lướt trên điện thoại đều có thể là một lựa chọn: hoặc tiến gần hơn đến sự thật, hoặc xa rời nó trong một vòng xoáy được cá nhân hóa bởi thuật toán.

Giới trẻ không thiếu thông minh, chỉ thiếu hệ miễn dịch thông tin. Và hệ miễn dịch ấy không thể đến từ bản năng – nó phải được trui rèn qua giáo dục, đối thoại, và một môi trường truyền thông trung thực. Nếu chúng ta không dạy thế hệ kế tiếp cách kiểm chứng và hoài nghi đúng lúc, thì rất có thể, trong một thế giới đầy dữ liệu, chính sự thật sẽ là thứ bị chôn vùi đầu tiên.

Tham khảo thêm:

• Catherine Kim, “How Gen Z Became the Most Gullible Generation”, Politico Magazine, 23/4/2025.
• Phan Bảo, “Lứa tuổi nào là thế hệ cả tin?”, Tuổi Trẻ Cuối Tuần 2025