Jane Goodall – Huyền thoại của thiên nhiên đã khép lại hành trình

Ngày 1 tháng 10 năm 2025, cả thế giới lặng im khi nghe tin Jane Goodall – người tiên phong nghiên cứu tinh tinh, biểu tượng bảo tồn – đã từ giã cõi đời ở tuổi 91, tại Los Angeles, trong một chuyến đi diễn thuyết. Tin buồn lan nhanh và vượt biên giới: từ Nhà Trắng, Liên Hiệp Quốc đến công chúng yêu thiên nhiên khắp nơi.

Cựu Tổng thống Mỹ Barack Obama viết rằng bà có “khả năng phi thường truyền cảm hứng để kết nối chúng ta với vẻ đẹp tự nhiên” (The Guardian). Hoàng tử William xúc động chia sẻ: “Niềm tò mò bất tận, lòng trắc ẩn và tinh thần tiên phong của bà đã làm thay đổi cách chúng ta hiểu về thế giới tự nhiên… Bà đã thách thức tất cả chúng ta phải tạo ra sự khác biệt.” (People)

Jane Goodall – người đã dành hơn sáu thập kỷ sống giữa tinh tinh, nghiên cứu hành vi của chúng, xây dựng các tổ chức bảo tồn và truyền lửa cho hàng triệu người trẻ đã ra đi. Nhưng ánh sáng bà thắp lên cho nhân loại vẫn còn rực rỡ.

Becoming Jane – Từ cô gái vô danh đến biểu tượng nhân loại

Một câu chuyện quen nhưng chưa bao giờ cũ

“Xin hãy tha thứ nếu ai đó nghe câu chuyện này hai lần,” Jane Goodall nói trong một buổi giảng năm 2015. “Nhưng đôi khi, chuyện cũ cũng đáng để nghe lại.”

Cuộc đời bà đã được viết, quay, kể đi kể lại hàng chục lần. Nhưng mỗi lần, công chúng lại tìm thấy một lớp nghĩa mới. Bởi đây không chỉ là câu chuyện khoa học, mà còn là sự ra đời của một biểu tượng truyền thông toàn cầu – một người phụ nữ bước vào thế giới học thuật nam giới thống trị và biến chính sự hiện diện của mình thành một câu chuyện truyền cảm hứng.

Những ngày đầu tiên ở Gombe – Khi dữ liệu trở thành câu chuyện

Năm 1960, tại Gombe Stream, Jane không chỉ quan sát tinh tinh mà còn kể lại hành vi của chúng như thể đó là những nhân vật trong một cuốn tiểu thuyết sống động. Flo, Fifi, David Greybeard… trở thành “nhân vật công chúng” đầu tiên trong thế giới động vật.

Ở đây, khoa học gặp storytelling. Jane đã biến dữ liệu khô khan thành những câu chuyện mà báo chí, phim ảnh và độc giả đại chúng có thể đồng cảm – một chiến lược truyền thông tự nhiên, nhưng đầy sức mạnh.

National Geographic và “influencer” đầu tiên của khoa học

Nếu không có National Geographic, Jane có thể đã chỉ là một nhà nghiên cứu xuất sắc trong giới khoa học hẹp. Nhưng hình ảnh Jane với mái tóc vàng buộc cao, đôi giày vải, cuốn sổ trên tay – qua ống kính của Hugo van Lawick – đã biến bà thành một biểu tượng.

Nói cách khác, Jane Goodall chính là một trong những influencer khoa học đầu tiên. Hình ảnh bà lan tỏa toàn cầu qua tạp chí, phim tài liệu, và truyền hình, thời điểm mà khái niệm “influencer” chưa tồn tại. Có thể nói, đây là một dạng reality show khai sinh sớm: công chúng không chỉ xem kết quả nghiên cứu, mà còn theo dõi đời sống của chính Jane trong rừng già.

Điều thú vị là nhiều cảnh đã được “dàn dựng” – Jane rửa tóc, Jane cầm ống nhòm – để phù hợp với nhu cầu thị giác. Lúc đó, Jane bực bội: “Tại sao họ phải xem tôi gội đầu?” Nhưng sau này, bà nhìn lại: “Nếu hình ảnh ấy khiến người ta lắng nghe tôi, thì tôi có thể dùng nó để bảo vệ tinh tinh.” Một chiến lược truyền thông bản năng: tận dụng hình ảnh cá nhân để mở đường cho thông điệp.

Reality của tình yêu và đời tư

Jane và Hugo – nhà khoa học và nhà quay phim – tạo nên một “cặp đôi truyền thông” đặc biệt. Họ vừa nghiên cứu, vừa yêu nhau, vừa trở thành nhân vật trong loạt phim National Geographic. Nhiều nhà báo gọi đây là “một câu chuyện tình giữa rừng già được phát sóng toàn cầu” – một dạng reality show sơ khai, nơi đời tư và công việc hòa làm một, và công chúng theo dõi bằng sự tò mò xen lẫn ngưỡng mộ.

Jane – từ diễn giả đến storyteller toàn cầu

Bước ngoặt đến khi Jane lần đầu đứng trên sân khấu DAR Constitution Hall năm 1964. Bà không đọc một bài báo khoa học, mà kể chuyện: về Fifi tinh nghịch, về David Greybeard dịu dàng. Công chúng lắng nghe, cười, xúc động.

Khoảnh khắc đó, Jane không chỉ là một nhà nghiên cứu. Bà trở thành một storyteller – một người biết biến trải nghiệm thành câu chuyện truyền thông. Từ đó, Jane đi khắp thế giới, biến mọi hội trường, mọi diễn đàn thành một sân khấu, nơi khoa học được kể như một câu chuyện đời thường.

Di sản truyền thông – Khoa học như một thương hiệu sống

Jane không chỉ để lại hàng chục cuốn sách, hơn 40 bộ phim, hàng nghìn bài giảng. Bà còn để lại một thương hiệu truyền thông: một hình ảnh gắn với thông điệp bảo tồn, lan tỏa qua báo chí, phim tài liệu, TV, sách ảnh, và sau này cả mạng xã hội.

Chương trình Roots & Shoots với thanh thiếu niên chính là cách bà mở rộng “influencer network” của mình: từ cá nhân Jane thành một cộng đồng toàn cầu. Nói theo ngôn ngữ truyền thông hôm nay, đó là cách bà “scale” thương hiệu, biến Jane Goodall thành một ecosystem truyền cảm hứng.

“Con vượn trắng kỳ lạ” và bài học cho truyền thông hiện đại

Jane từng viết: tinh tinh xem bà như “a peculiar white ape” – một con vượn trắng kỳ lạ. Nhưng chính sự kỳ lạ ấy đã khiến bà trở thành biểu tượng, và biểu tượng ấy đã được kiến tạo không chỉ bằng khoa học, mà còn bằng ngôn ngữ truyền thông.

Từ góc độ hôm nay, có thể thấy rõ: Jane Goodall là một influencer toàn cầu trước kỷ nguyên social media. Bà hiểu rằng dữ liệu cần câu chuyện, câu chuyện cần hình ảnh, và hình ảnh cần được lan tỏa qua các nền tảng truyền thông.

Bà từng nói: “Every individual matters. Every individual has a role to play. Every individual makes a difference.” Câu nói này không chỉ đúng trong bảo tồn, mà còn đúng với cách mỗi cá nhân – từ nhà khoa học đến công dân – có thể trở thành một voice trong kỷ nguyên truyền thông.

Những mốc quan trọng trong hành trình của Jane Goodall

1934 – Sinh tại London, Anh.
1957 – Sang Kenya, gặp Louis Leakey.
1960 – Đặt chân tới Gombe Stream, Tanzania.
1961 – Phát hiện tinh tinh ăn thịt.
1962 – Quan sát tinh tinh dùng & chế công cụ.
1963 – My Life Among Wild Chimpanzees đăng trên National Geographic.
1965 – Phim Miss Goodall and the Wild Chimpanzees (thuyết minh Orson Welles).
1967 – Sinh con trai Hugo Eric Louis “Grub” van Lawick.
1974 – Ly hôn Hugo.
1975 – Tái hôn Derek Bryceson.
1980 – Derek mất vì ung thư.
1986 – Thành lập Viện Jane Goodall.
1991 – Khởi động chương trình Roots & Shoots.
2002 – Hugo qua đời.
2015 – Bộ phim tài liệu Jane (Brett Morgen, nhạc Philip Glass) ra mắt.