“If I meet them any further down, I’ll feel like a cruise director organizing games of shuffleboard.” – Theresa MacPhail, Stevens Institute of Technology

Tôi bắt đầu bài viết này bằng một nụ cười chua chát. Vì tôi hiểu Theresa MacPhail – một giáo sư y học xã hội tại Mỹ không hề nói đùa. Khi người thầy phải xuống nước đến mức không còn giảng nữa, mà chỉ làm công việc “quản trò”, thì đó là dấu hiệu rõ ràng của một sự suy sụp trong hành vi học tập. Và đáng sợ hơn, đây không còn là chuyện cá biệt của nước Mỹ. Tôi cũng nhận thấy những dấu hiệu tương tự quanh mình. Sinh viên xuất sắc, nhiều hoài bão, nhưng lướt nhanh qua bài đọc như thể đó là “nghĩa vụ”, chứ không phải cuộc gặp gỡ với tư tưởng, trí tuệ và con người. Sách trở thành thứ trang trí cho syllabus, còn văn bản học thuật thì bị đánh giá là “quá dài”, “khó hiểu”, “không có tác dụng gì ngoài việc thi”.

Sự sụp đổ thầm lặng của kỹ năng đọc

Trong bài viết của Beth McMurtrie trên The Chronicle of Higher Education, một câu hỏi chấn động được đặt ra: “Is this the end of reading?” – đây có phải là hồi chuông kết thúc cho chuyện đọc? Không phải sinh viên không muốn đọc, mà là họ không thể. Họ thiếu khả năng đọc bền bỉ, đọc sâu, và quan trọng nhất: đọc với sự tương tác tư duy. Nicholas Dames, giáo sư văn học tại Đại học Columbia, chia sẻ rằng sinh viên từng nói “vô phương” khi được giao đọc 100 trang mỗi tuần – một yêu cầu vốn rất bình thường trong thế giới đại học xưa. Trong một kỷ nguyên nơi mạng xã hội tái định nghĩa mọi thói quen tiếp nhận thông tin, thì việc đọc những đoạn dài, phức tạp trở thành một thử thách tâm lý. Như McMurtrie nói: “Anything over five pages was just too much.” Đọc sách – hành động từng gắn liền với sự khai sáng, nay bị thay thế bởi việc lướt ngón tay và xem tóm tắt trên YouTube, TikTok, hoặc ChatGPT.

Giáo dục trung học và văn hóa “đọc để thi”

Một trong những nguyên nhân cốt lõi đến từ cách mà giáo dục trung học đang đối xử với việc đọc, không phải như một trải nghiệm sống, mà như một công cụ vượt chướng ngại vật thi cử. Thay vì khuyến khích học sinh đọc toàn bộ một tác phẩm văn học để hiểu chiều sâu tư tưởng, ngôn ngữ, và dòng chảy cảm xúc bên trong nó, chương trình học thường chỉ trích một vài đoạn tiêu biểu rồi yêu cầu học sinh trả lời câu hỏi trắc nghiệm. Những gì còn sót lại từ một tác phẩm đồ sộ là vài dòng tóm tắt, vài “ý chính” gạch đầu dòng, hoặc một số câu hỏi dạng “nhận biết – thông hiểu – vận dụng” trong đề thi. Cách tiếp cận này khiến học sinh hình thành phản xạ đọc như giải mã mật thư: xác định keyword, loại đáp án sai, chọn phương án đúng.

Theo thời gian, việc đọc trở thành một nhiệm vụ thuần túy chiến thuật – đọc để vượt qua kỳ thi, không phải để khám phá thế giới nội tâm hay đối thoại với giá trị sống. Học sinh học cách chắt lọc thông tin, nhưng lại không học cách suy ngẫm. Họ biết trả lời vì sao nhân vật làm thế này, nhưng không tự hỏi: nếu là mình, mình sẽ làm khác đi chỗ nào? Tư duy phê bình vốn là cốt lõi của việc đọc dần bị thay thế bởi kỹ năng đánh dấu ô chọn đúng. Kết quả là nhiều học sinh bước vào đại học mà chưa từng thật sự đọc xong một cuốn tiểu thuyết dài. Họ chưa từng trải qua cảm giác đắm chìm trong một thế giới hư cấu, nơi mình có thể thấy bóng dáng chính mình, nơi văn bản không chỉ là bài học, mà là tấm gương cho chính đời sống tinh thần. Và từ đó, một thế hệ dần lớn lên mà không còn năng lực sống trọn vẹn cùng chữ.

Từ đọc đến sáng tạo: Vấn đề văn hóa, chứ không chỉ kỹ năng

Beth McMurtrie trích dẫn một khảo sát: 45% Gen Z tự nhận mình là “creator” – người sáng tạo. Điều đó mở ra một cơ hội. Khi sinh viên coi trọng podcast, video, meme, đó không phải là sự suy đồi, mà là dòng chảy mới của văn hóa tiếp nhận tri thức. Vấn đề nằm ở chỗ: chúng ta không được chuẩn bị để chuyển hóa điều đó thành năng lực tư duy sâu, trừ khi ta dạy sinh viên cách đọc video như đọc một tiểu thuyết, cách nghe podcast như phân tích một bài luận. Giáo sư Susan Blum đề xuất dùng đa phương tiện như podcast, TED Talks, thảo luận nhóm… không phải để hạ thấp tiêu chuẩn học thuật, mà để mở rộng con đường đi đến tri thức. Khi sinh viên cảm thấy tác phẩm văn học cổ điển là “xa lạ”, hãy thử đặt nó cạnh những bài rap đương đại hay tranh luận về xu hướng mạng xã hội. Khi ấy, một sinh viên kinh tế sẽ thấy rằng đọc Karl Marx không chỉ là bài tập lịch sử, mà là chiếc gương soi chính những vấn đề họ đối mặt hôm nay.

Góc nhìn từ Việt Nam: Khi sinh viên cũng “đọc có điều kiện”

Tình trạng này không xa lạ với sinh viên Việt Nam. Thùy Dương, sinh viên ngành Văn học tại TP.HCM, chia sẻ rằng dù yêu chữ nghĩa, việc đọc hết một cuốn tiểu thuyết văn học vẫn là “nhiệm vụ bất khả thi” trong thời đại học phần dày đặc và áp lực thi cử. “Mình phải đọc theo kiểu có hướng dẫn – thầy cô nhấn chỗ nào thì tập trung chỗ đó, còn lại thì… lướt,” cô nói. Minh Luân, sinh viên Kinh tế, thì chọn cách “đọc thông minh”: tìm bản tóm tắt, xem video review, hoặc dùng AI để nén nội dung sách thành vài trang. Cậu lý giải: “Không ai còn đủ thời gian để đọc chậm rãi như trước. Dùng đúng công cụ thì cũng là kỹ năng học tập.” Đọc, với sinh viên Việt Nam ngày nay, phần lớn trở thành một chiến lược để hoàn thành nhiệm vụ hơn là một trải nghiệm khám phá tri thức. Và như vậy, chuyện đọc dần trở thành chuyện có điều kiện: chỉ khi nào đủ thời gian, đủ cảm hứng, và… đủ lý do để bắt đầu.

Làm gì khi đọc không còn là thói quen?

Tôi không tin rằng sinh viên ngày nay “lười”. Tôi tin họ đang vật lộn. Sự thay đổi của xã hội, công nghệ, và định nghĩa thành công khiến họ quá tải. Khi mọi thứ đều phải được tối ưu hóa để đạt điểm A, thì ai còn thời gian để dừng lại và đắm mình trong một cuốn tiểu thuyết? Chúng ta cần dũng cảm nhìn nhận rằng: giáo dục đại học không thể tiếp tục vận hành như cách đây 20 năm. Không phải vì thế hệ sinh viên yếu hơn, mà vì thế giới đã khác.

Thay vì trách móc, chúng ta nên thử một vài gợi ý sau:

• Dạy lại kỹ năng đọc, như một hành vi tư duy, chứ không chỉ là tiêu hóa thông tin.
• Đọc ít hơn nhưng sâu hơn, đi kèm hướng dẫn cụ thể, và tạo không gian để sinh viên phản hồi, chất vấn.
• Chuyển dịch sang giáo dục đa phương tiện có hướng dẫn: đọc, nghe, nhìn đều cần kỹ năng phân tích.
• Thổi lại tinh thần nhân văn của việc đọc: đọc để hiểu người khác, để nhìn thấy mình trong thế giới, và để trở thành một con người tốt hơn.

KẾT

“Reading is not just an academic act. It is a human one.”

Sinh viên không lười đọc. Họ chỉ chưa từng được dạy cách yêu việc đọc – như yêu một hành trình khám phá, không có điểm số, không deadline, không rubric. Trong một thế giới nơi mọi hành vi phải được đo đếm, tối ưu, và dẫn đến một kết quả hữu hình nào đó, thì việc ngồi yên hàng giờ để lật từng trang sách dường như trở thành một xa xỉ vô dụng. Nhưng chính trong khoảng không vô ích ấy, con người từng tìm thấy chiều sâu của mình. Vì đọc không phải chỉ để biết. Đọc là để nghĩ. Đọc là để cảm. Đọc là để kết nối với những điều vượt khỏi không gian và thời gian. Một đoạn văn trong Crime and Punishment, một dòng thơ trong Truyện Kiều, hay một hồi thoại ngắn trong một vở kịch của Beckett, đôi khi đủ để lay chuyển một niềm tin đã tồn tại nhiều năm.

Nếu chúng ta không còn kiên nhẫn với sách, có thể là vì chúng ta cũng đang đánh mất sự kiên nhẫn với chính mình. Và khi việc đọc trở nên quá sức, có thể đó là dấu hiệu rằng chúng ta đã để thế giới bên ngoài ồn ào đến mức không còn khoảng lặng nội tâm nào đủ để một câu văn chạm vào. Vẫn chưa quá muộn để quay trở lại. Nhưng sẽ cần một cuộc cách mạng trong cách dạy và cách sống: dạy sinh viên không chỉ làm quen với kiến thức, mà còn làm quen với chính sự im lặng; không chỉ đọc để đối phó, mà đọc để đối thoại. Nếu muốn thế hệ tương lai suy nghĩ sâu sắc hơn, phản biện tốt hơn, và sống nhân văn hơn – chúng ta phải bắt đầu lại, từ những trang sách. Và lần này, đọc không chỉ là một kỹ năng. Đọc là một thái độ sống.. Họ chỉ chưa từng được dạy cách yêu việc đọc. Và nếu còn điều gì có thể kết nối thế hệ trẻ với tư tưởng, trí tuệ, và con người, thì đó vẫn là một cuốn sách, được đọc trọn vẹn, bằng sự lắng nghe thực sự.